HESS, Victor ( Franz)

H., syn książęcego nadleśniczego Vinzenza H. (1842-1917) oraz Franciszki Soraphiki Marianny, z domu Großbauer, pani na Waldstätt (1841-1913), zdał z odznaczeniem maturę w Grazu (1901), po czym studiował na tamtejszym uniwersytecie, na którym w 1906 r. uzyskał tytuł doktora „sub auspiciis imperatoris”.
Po samobójstwie Paula Drudego, w którego berlińskim instytucie H. zamierzał rozpocząć swoją karierę naukową, jego nauczyciel Leopold von Pfaundler polecił go do II. Instytutu Fizycznego Uniwersytetu Wiedeńskiego, gdzie Franz Exner i Egon von Schweidler wprowadzili go w podówczas mało jeszcze zbadane problemy elektryczności atmosferycznej i radioaktywności. W 1907 r. H. rozpoczął pracę na drugim stanowisku jako demonstrator w Instytucie Mineralogicznym Uniwersytetu Wiedeńskiego. W 1908 r. został docentem honorowym fizyki medycznej w Wiedeńskiej Wyższej Szkole Weterynaryjnej (do 1920). Na Uniwersytecie Wiedeńskim habilitował się w 1910 r. jako docent prywatny, a zwolniwszy się z Instytutu Fizycznego został asystentem Stefana Meyera w nowo założonym prywatnym Wiedeńskim Instytucie Radiologii.
Zainspirowany przez prace swych poprzedników, zwłaszcza Szwajcara Alberta Gockela, rozpoczął w roku 1911/12 przy wsparciu Austriackiej Akademii Nauk loty balonem celem zbadania zależności zmian jonizacji powietrza od wysokości. Wyniki jego pomiarów: ubytek jonizacji do ok. 1000 m n.p.m. i następnie jej narastanie do prawie trzykrotnej wartości początkowej, stały się wraz z ich interpretacją jako skutku kosmicznego promieniowania gamma podstawą przyznanej mu w 1936 r. - wespół z Carlem Davidem Andersonem (za odkrycie pozytronu) - Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki.
W latach pracy w Instytucie Radiologii zajmował się H. także promieniowaniem cieplnym radu, liczbą cząstek alfa wypromieniowywanych z 1 grama radu oraz liczbą promieni gamma. Dla tych właśnie badań rozwinął we współpracy z zatrudnionym w tymże instytucie Anglikiem nazwiskiem Robert W. Lawson urządzenie, które było prekursorem licznika Geigera-Müllera. Wskutek poparzenia radem, którego doznał w owych czasach, utracił w początkach lat 30-tych XX w. lewy kciuk, co stało się asumptem do zainteresowania problemami ochrony radiologicznej i radiologii medycznej. W latach 1919-1920 wystąpił z pracami na temat wiatru jonowego.
W roku 1920, w rok po uzyskaniu tytułu profesora nadzwyczajnego w Wiedniu, przyjął zaproszenie na nowo utworzone stanowisko profesora nadzwyczajnego fizyki eksperymentalnej w Instytucie Hansa Benndorfa na Uniwersytecie w Grazu. Wkrótce jednak wziął tam urlop, aby stworzyć, a następnie kierować (1921-1923) laboratorium badawczym US Radium Corporation w East Orange. Podjął się też zajęć w zastępstwie kolegi na Uniwersytecie Columbia. W 1925 r. H. został w Grazu profesorem zwyczajnym i znów zajął się intensywnie badaniami, teraz już powszechnie na świecie prowadzonymi, nad przewodnictwem elektrycznym atmosfery i promieniowaniem kosmicznym, których wartości tymczasem zakwestionował Robert Andrews Millikan, noblista z roku 1923. H. i jego współpracownicy podjęli teraz badania na Sonnblick (3100 m n.p.m.) i na Helgolandzie. W 1929 r. H. odrzucił zaproszenie na amerykański Union Medical College w Pekinie i został dziekanem Wydziału Filozoficznego swojego uniwersytetu. Dwa lata później jednak przyjął zaproszenie Uniwersytetu w Innsbrucku, gdzie stworzono dlań osobny instytut i gdzie jako profesor zwyczajny i dyrektor nowo utworzonego Instytutu Radiologii urządzał stację obserwacyjno-badawczą na szczycie Hafelekar w paśmie Karwendel na wysokości 2300 m n.p.m., dokąd dostać się można było tylko kolejką linową. H. pracował tam przy pomocy komór jonizacyjnych i mgłowych oraz najnowszych liczników nad wyjaśnieniem promieniowania kosmicznego, i jako metodę dowiedzenia swej racji opracował wraz ze swymi współpracownikami „płytkę śladu jądrowego” tj. drobnoziarnistą płytkę fotograficzną powleczoną warstwą srebra, na której atomy srebra były rozdrabniane przez trafiające na nie cząstki promieniowania. Badania H. wspierała Austriacka i Pruska Akademia Nauk, austriackie Ministerstwo Edukacji, organizacja pomocy nauce niemieckiej pod nazwą der deutschen Wissenschaft i amerykańska Fundacja Rockefellera.
Będąc od 1933 r. członkiem-korespondentem Austriackiej Akademii Nauk, H. został w roku 1937 ponownie powołany jako następca Hansa Benndorfa na dyrektora Instytutu Fizycznego w Grazu. Stanowisko wprawdzie przyjął, ale dopiero pod naciskiem ówczesnego ministra edukacji Hansa Perntera, jako że niechętnie opuszczał Innsbruck. H. był członkiem Federacyjnej Rady Kultury od chwili jej utworzenia (1934) do rozwiązania (1938).
Przejęcie władzy w Austrii przez narodowych socjalistów oznaczało dla katolika i kosmopolity, który przy tym ożenił się był z Żydówką i miał też żydowską babkę, z początku przejście na emeryturę, a po zaproszeniu z USA, z którego skorzystanie było możliwe dopiero po spłaceniu dotacji Noblowskiej zainwestowanej w Szwecji, zwolnienie z pracy bez prawa do emerytury (w 1955 r. Republika Austrii przyznała mu prawo do emerytury z mocą wsteczną od 1950 r.).
W listopadzie 1938 r. podjął nauczanie w jezuickim Fordham University (Nowy Jork), gdzie miał wykłady o fizyce atomowej i jądrowej, promieniowaniu kosmicznym i meteorologii oraz o elektryczności atmosferycznej i gdzie doczekał emerytury w 1956 r. Jego publikacje z okresu amerykańskiego dotyczą przeważnie jonizacji warstw atmosfery przy powierzchni Ziemi, spowodowanej przez promieniowanie kosmiczne oraz substancje radioaktywne zawarte w powietrzu, glebie i kamieniach. Cały dorobek życiowy H. obejmuje około 170 prac.
H., który w 1944 r. odrzucił zaproszenie do Institute for Advanced Studies w Dublinie – gdzie pracowałby razem z Erwinem Schrödingerem (→Schrödinger) – i który w tym samym roku otrzymał obywatelstwo Stanów Zjednoczonych, po roku 1945 wielokrotnie rozważał powrót do Austrii, ale postrzegał sytuację polityczną jako zbyt niepewną, toteż przybywał do Austrii tylko jako gość, wiążąc te wizyty niejednokrotnie z wykładami gościnnymi.
W 1919 r. H. otrzymał medal Lieben-Medaille Austriackiej Akademii Nauk, w 1932 r. nagrodę Ernst Abbé-Gedächtnispreis Fundacji Carla Zeissa oraz medal Abbégo, w 1936 i ponownie w 1959 r. austriackie odznaczenie Ehrenzeichen für Wissenschaft und Kunst, a w 1958 r. medal zasłużonych dla Fordham University. W 1937 r. otrzymał tytuł doktora honoris causa Wiedeńskiej Wyższej Szkoły Weterynaryjnej, w 1946 r. Uniwersytetu Fordham, w 1956 r. Uniwersytetu Loyoli w Chicago i wreszcie w 1958 r. Uniwersytetu w Innsbrucku. W roku 1961 został H. członkiem papieskiej Akademii Nauk.
Pierwsze małżeństwo zawarł (1920) ze znacznie od siebie starszą wdową po oficerze, Bertą Breisky, z domu Wärmer (1868-1955), która miała już syna i córkę. W drugim małżeństwie (1955) związał się ze swoją ówczesną gosposią, Elisabeth Buchheim. Oba małżeństwa pozostały bezdzietne.
Odkrycie i badania nad promieniowaniem kosmicznym pozwalają zaliczyć H. do twórców fizyki współczesnej.