ZOIS, Sigismundus von (Žiga)

Jako syn kupca, który przeprowadził się z Włoch do Lublany i wżenił się w rodzinę słoweńskich przemysłowców, Z. odziedziczył tytuł szlachecki po ojcu, a kopalnie i huty po matce. Wykształcenie otrzymał w szkołach włoskich, po czym uzupełniał je jako samouk i dodatkowo w podróżach, m.in. do Anglii, gdzie poznał chemika Humphreya Davy’ego. Z. posiadł obszerną wiedzę z zakresu matematyki, fizyki, chemii, metalurgii, geologii, biologii, rolnictwa i górnictwa.
Dochody z jego przedsiębiorstw, które zatrudniały 1000 osób, pozwalały mu wspomagać nie tylko brata Karla, znanego botanika, lecz także wielu oświeconych artystów i uczonych. Należeli do nich m.in. poeta Valentin Vodnik, dramaturg i historyk Anton Tomaž Linhart i slawista Jernej Kopitar. Z. wspierał towarzystwo rolnicze, częściowo finansował podróże studyjne lekarza i przyrodnika Baltasara Hecqueta, a także pierwsze zdobycie najwyższej góry w Słowenii, Triglava w 1778 r. i pierwsze w Słowenii próby balonowe w 1784 r.
Zaangażował się w międzynarodowy przekaz informacji i utrzymywał w tym celu obszerną bibliotekę. Jako przyrodnik sam też stworzył kolekcję minerałów o znaczeniu międzynarodowym, która dziś znajduje się w Muzeum Przyrodniczym, a także opisał jako pierwszy minerał, który od jego nazwiska nazwano zoisitem; ponadto jako zoolog hodował i badał systematycznie odmieńca jaskiniowego.
Jako przedsiębiorca zajmował się praktycznie i teoretycznie techniką górniczą i hutnictwem. Jego wiedza pozwalała mu przeprowadzić bez większych strat własne zakłady przez kryzys gospodarczy po roku 1780, a poprzez zmiany organizacyjne i techniczne ustrzec je przed bankructwem. Stare metody wydobywcze zastąpił nowymi, zgasił też stare, nierentowne wielkie piece i zastąpił je nowymi. Był też nieustająco czynny jako wynalazca i innowator. Znany jest jego aparat do wdmuchiwania powietrza do wielkiego pieca, innowacje w technice ludwisarskiej, w rzemiośle grawerskim, w rusznikarstwie oraz w produkcji szkła i ceramiki. Angażował się w użeglowienie rzek Słowenii i w osuszenie bagien pod Lublaną. Gdy wreszcie artretyzm unieruchomił go w wózku inwalidzkim, skonstruował własny model wózka.
Jako oświecony przedsiębiorca, mentor i mecenas Z. istotnie wpłynął na stosunki gospodarcze, kulturowe i społeczne w Słowenii w końcu XVIII wieku i w początkach wieku XIX.