PRĄDZYŃSKI, Pantaleon ( Ignacy )

Elementarne wykształcenie uzyskał w szkołach w Poznaniu i Dreźnie, gdzie obok przedmiotów ogólnokształcących zdobywał wiedzę z następujących dziedzin: architektury wojskowej, artylerii i fortyfikacji. W 1809 r. wstąpił w Warszawie do Szkoły Aplikacyjnej Artylerii i Inżynierii, wzorowanej na strukturze takiej samej szkoły w Metzu. Po roku, w trybie eksternistycznym, ukończył ją i otrzymał przydział jako adiunkt do Dyrekcji Inżynierów. W 1811 r. został mianowany na por. saperów i oddelegowany do płk Malleta do prac fortyfikacyjnych przy umacnianiu twierdzy Modlin. W czasie kampanii rosyjskiej Napoleona, Prądzyński pełnił funkcję adiutanta inżynierii w sztabie gen. Dąbrowskiego. Do jego zadań należało rozpoznanie stanowisk nieprzyjaciela, wyznaczenie trasy marszu i miejsca obozów, budowa mostów, umocnień polowych i fortyfikacji. Odznaczył się w czasie przeprawy pod Berezyną (otrzymał Złoty Krzyż Virtuti Militari). W czasie przemarszu przez Austrię w 1813 r. sporządził wraz z kpt. K. Kołaczkowskim i por. J.Wilsonem plan bitwy pod Austerlitz. W uznaniu zasług został odznaczony Krzyżem Kawalerskim Legii Honorowej. Brał udział w bitwie pod Lipskiem (16-19 X 1813). Po klęsce Napoleona powrócił do kraju i został w maju 1815 r. przydzielony do Kwatermistrzostwa Generalnego. Od 1816 r. prowadził pomiary głównych traktów Królestwa Polskiego. W sferze jego zainteresowań znajdowało się także rozwiązanie problemów technicznych, związanych z wytwarzaniem soli w Ciechocinku. W latach 1816-1822 przewodniczył pracom komisji wytyczającej granice Królestwa Kongresowego od strony Prus. Uważany za najzdolniejszego inżyniera, otrzymał w 1822 r. polecenie wykonania projektu kanału, który miał połączyć Wisłę z Niemnem bez pośrednictwa Gdańska. Prace prowadzić miały dwie niezależne ekipy. Na Polakach spoczął obowiązek połączenia Wisły z Niemnem poprzez Narew, Biebrzę i jeziora augustowskie. Natomiast Rosjanie mieli zająć się połączeniem Niemna przez rzekę Dubissę z Windawą. Prądzyński rozpoczął powierzone sobie zadanie od dokonania gruntownego rozeznania się w terenie. Wykonał pomiary wysokościowe terenu, określił lustra wód poprzez poziomowanie, zbadał granice zalewów, naturę rzek i ich koryta oraz określił szybkość przepływu wód. Na ich podstawie wykonał dokładny projekt kanału o długości 181 km i 11 śluzach (podpisany oficjalnie przez J. Ch. Malletskiego de Grandville), który został zatwierdzony 27 VII 1824 przez Radę Administracyjną Królestwa Polskiego, a następnie zaakceptowany przez cara Aleksandra I. Wydatki oszacowano na 7 681 587 złotych polskich. Pracę rozpoczęto w ostatnich dniach lipca 1824 od regulacji i kanalizacji 70 km Biebrzy i ponad 30 km Netty (Bystry). Do sezonu budowlanego 1825 r. przygotowano bazę surowcową-cegielnie w Augustowie i Wólce Wołłowiczowskiej (teraz Usowo na Białorusi); hutę i odlewnie żeliwa w Janówku; warsztaty kowalskie, ślusarskie i stolarskie w miejscach poszczególnych budów. W ciągu półtora roku opracowano technologię i wdrożono produkcję sztucznego wapna hydraulicznego systemu Louisa Vicata. Powstały wapielnie w Białobrzegach, Gorczycy i Starej Wólce (obecnie Lesnaja na Białorusi). Najprawdopodobniej była to pierwsza na świecie produkcja cementu na skalę przemysłową , nieznacznie tylko różniącego się od aspdinowskiego portlandzkiego. Od VI 1825 r. rozpoczęto wznoszenie kamienno-ceglanych śluz. Stosownie do wytrzymałości gruntu posadowiono je na drewnianym ruszcie palowym z drewnianymi podłogami, albo murowano na kształt odwróconego sklepienia. Dołożono wszelkich starań, aby wystrój zewnętrzny był zgodny z zasadą ,,piękna i użyteczności’’, propagowaną przez francuskiego inżyniera Duranda (wykładano je specjalnie wzmocnioną czerwoną cegłą, łącząc ją z białym piaskowcem). Aby unormować stosunki wodne, na ciekach równoległych do śluz lub na kanałach zasilających budowano drewniane upusty zastawkowe albo szandorowe. Prądzyński sprawował funkcję szefa robót z przerwami do 1830 r. W 1826 został aresztowany za udział w tajnej organizacji niepodległoścoiwej-Towarzystwie Patriotycznym. Po uwolnieniu w marcu 1829 r. powrócił do budowy kanału i nadzorował tam prace przez półtora roku. Budowę przerwał wybuch powstania narodowo-wyzwoleńczego w 1830 r. Prądzyński wziął w nim aktywny udział, zajmując w wojsku różne stanowiska techniczne i operacyjne, m.in. kwatermistrza, dowódcy Korpusu Inżynierii oraz krótko także naczelnego wodza. W latach 1832-1833 przebywał na zesłaniu w Rosji. Powrócił do kraju i zamieszkał w majątku w Przepierowie, a następnie w Krakowie. Zajął się pisaniem pamiętników i analizą wojny 1830 r. W 1850 r. wyjechał na kurację na wyspę Hergoland, gdzie zmarł. Kanał Augustowski był jedyną tego typu pracą hydrotechniczną jaką wykonał w ciągu swej działalności inżynieryjnej. Kanał do spławu otwarto w r. 1830, choć nie był jeszcze dokończony we wszystkich częściach. Prace wykończeniowe, mające na celu ulepszenie warunków spławu, przeprowadzono dopiero w latach 1833-1839: wykonano kanały towarzyszące, zwane derywacyjnymi, które odprowadzały nadmiar wód Netty i Hańczy (Szlamicy); dokończono Kanał Nowy z dwoma śluzami oraz największą, trójkomorową śluzę Niemnowo, uzupełniono system o śluzę Tartrak. Łącznie powstało 21 komór śluz i 29 upustów, 24 obejścia służby kanałowej, oraz 14 mostów (w większości drewnianych typu żurawiowego), a wśród nich: dwa z murowanymi słupami nośnymi, dwa zwodzone ślimakowe i kilka pływakowych na łyżwach lub tratwach. Na drogach holowniczych powstało 65 mostków, głównie leżajowych. Wszystkie prace zakończono w 1839 r. Kanał Augustowski nigdy nie spełnił swej doniosłej gospodarczej roli, gdyż nie została doprowadzona do końca budowa tzw. Kanału Windawskiego (rosyjska część budowy). W wyniku tego Kanał Augustowski stał się drogą lokalną. Po całkowitym ukończeniu budowy stał się celem licznych wycieczek specjalistów z Europy Zachodniej i Ameryki Północnej. Rozmiary urządzeń nie ustępowały wiodącym na świecie drogom wodnym. Za szczególną cechę kanału należy uznać zharmonizowanie obiektów inżynieryjnych z otaczającą przyrodą. Z dumą pisał o nim w 1838 r. Franciszek Grzymała w paryskim dykcjonarzu Jędrzeja Słowaczyńskiego: Pod względem rozciągłości swojej, wielkości rzek i jezior do spółki wciągniętych, pod względem gruntowności i ozdobności robót, kanał ten należy bez wątpienia do celniejszych robót tego rodzaju w Europie, a trzyma pierwszeństwo między kanałami w Polsce i Rosji. Z powodu jezior do żeglugi wciągniętych jeden tylko w Europie kanał szkocki-Kaledonia zwany-ma podobieństwo z Kanałem Augustowskim. Równie pochlebnie wypowiedziano się o nim w Encyklopedii Rolnictwa z 1876 r.: Kanał Augustowski pod względem konstrukcyjnym zaliczono do wzorcowych dzieł tego rodzaju w Europie, a pod względem hydrograficznym do najszczęśliwiej pomyślanych i lepiej wyposażonych przez naturę kanałów.