EÖTVÖS, Lóránd

E. pochodził z rodziny arystokratycznej. Ojciec Joseph E. był politykiem i ministrem kultury w pierwszym rządzie demokratycznym, a następnie – po tzw. Kompromisie węgierskim – również w drugim (1848-1849, 1867-1871). Był też znanym pisarzem. Syn uczęszczał do gimnazjum pijarów w Budapeszcie, a następnie studiował w Heidelbergu. Bezpośrednio po ukończeniu studiów w 1871 r. rozpoczął karierę naukową w Katedrze Fizyki Teoretycznej Uniwersytetu Budapeszteńskiego. W 1872 r. powołano go na Katedrę Fizyki Eksperymentalnej i na stanowisku tym pozostał do śmierci. Węgierska Akademia Nauk wybrała go na członka-korespondenta w 1873 r., a na członka rzeczywistego w 1893 r. W latach 1899-1903 był prezesem Akademii Nauk, a przez pół roku (1894/95) również ministrem kultury i edukacji. W 1891 r. założył Węgierskie Towarzystwo Matematyki i Fizyki.
Jego pierwsze prace naukowe dotyczyły zjawisk kapilarnych. Rozwinął nową metodę pomiaru napięcia powierzchniowego. Na drodze teoretycznej rozpoznał zależność pomiędzy napięciem powierzchniowym cieczy mierzonym w różnych temperaturach a jej masą cząsteczkową („zasada E.”). W latach 80-tych XIX w. zainteresował się zjawiskiem grawitacji. W celu pomiaru zmian siły grawitacji w przestrzeni skonstruował wahadło torsyjne, które zdobyło sławę światową.
Pierwsze pomiary za pomocą owego wahadła przeprowadził w budynku uniwersytetu oraz w ogrodzie swojej willi w Pestlőrinc, wówczas na przedmieściach Budapesztu. Aby wykluczyć jakiekolwiek zaburzenia grawitacyjne, zimą 1901/02 i 1902/03 r. przeprowadzał pomiary z wahadłem na lodzie zamarzniętego Balatonu. Podjął wówczas już próby wykorzystania swoich pomiarów przy badaniu podziemnych mas geologicznych. Publicznie zaprezentował swój wynalazek po raz pierwszy w 1906 r. na budapeszteńskim międzynarodowym kongresie pomiarów Ziemi. Kongres wysłał wówczas komisję do obserwacji pomiarów terenu w okolicach Aradu.
Pierwsze praktyczne sukcesy miernicze w ramach poszukiwań ropy naftowej nadeszły w 1915 r. w pobliżu słowackiego miasta Gbely (niem. i węg. Egbell). Stały się one zaczątkiem geofizyki w badaniach surowców. Przez następne dwie dekady wahadło E. było najważniejszym przyrządem w tych pracach. Posługiwano się nim m.in. przy poznawaniu terenów roponośnych w Teksasie i Wenezueli oraz na Bliskim Wschodzie. Z pomocą wahadła E. zdołał w roku 1908 wykazać we współpracy z Dezső Pekárem i Jenő Feketem, że grawitacja jest z dokładnością do 2x10-8 niezależna od materiałowej struktury masy. Wykazanie proporcjonalności mas biernych i ważkich stało się podstawą ogólnej teorii względności. E. zwrócił uwagę na znaczenie efektu Coriolisa widocznego w wypadku poruszania się ciał i tym sposobem sformułował nowy dowód na obroty Ziemi.
Pomiarami swymi objął także magnetyzm ziemski i w tym celu skonstruował osobny instrument pomiarowy – translatometr magnetyczny, którym posługiwał się przy badaniach archeomagnetycznych.
E. był zapalonym wędrowcem i fotografikiem przyrody. W posiadaniu Węgierskiego Muzeum Techniki znajduje się kilkaset jego zdjęć gór, zwłaszcza Wysokich Tatr. Był też założycielem i pierwszym przewodniczącym Karpackiego Związku Turystycznego.